Η Ποιητική της Ανασκαφής

Περσεφόνη

Την προσοχή μου απέσπασε για μια στιγμή ένας παράξενος ήχος στον τοίχο του διπλανού δωματίου,που τον γνώριζα πιά πέτρα πέτρα μελετώντας τον από τα προηγούμενα χρόνια.Σαν να σπαρταρούσαν οι πέτρες.Ο αλλόκοτος θόρυβος δεν σταματούσε.Αντίθετα,δυνάμωνε.Και ξαφνικά,μπροστά στα έκπληκτα μάτια όλων μας,ξεπήδησε απ'τον τοίχο ένα πουλί,που πέταξε ευθύς και χάθηκε.Έσπευσα σ'αυτό το σημείο του τοίχου και ανακάλυψα ένα κενό ανάμεσα στις πέτρες και σε λίγο τη ζεστή ακόμη φωλιά του πουλιού.Λίγο αργότερα αποδείχτηκε πως ήταν ένα κενό στον τοίχο από την εποχή της κατασκευής του,μέσα στο οποίο βρέθηκε το ειδώλιο ενός ζώου,κάτι σαν εικονοστάσι.Αυτόν ακριβώς το χώρο διάλεξε το πουλί για να φωλιάσει.
Δεν χρειάζεται να περιγράψω την αντίδραση του Χατζιδάκι με το ποιητικότατο εύρημα της φωλιάς.Με το γνωστό του ύφος δήλωσε απερίφραστα πως είχε απατηθεί,είχε άλλη ιδέα για τους αρχαιολογικούς χώρους,τις ανασκαφές και τους αρχαιολόγους.Δεν τον αδίκησα.Ποιος ξέρει ποια αρχαιόπληκτη ψυχρότητα τον καταδίωκε μέχρι να τύχει να ζωντανέψουν μπροστά στα μάτια του τα αρχαία ερείπια,να ξεπηδήσει ένα πουλί από έναν τοίχο.Μήπως κι εγώ δεν συγκαταλεγόμουν σ'αυτό το αναίσθητο σώμα?Αφού σε λίγο κατέγραφα με ακραίες,ψυχρότατες λεπτομέρειες τις διαστάσεις του ανοίγματος,την υφή του χρώματος και καθετί σχετικό με το ειδώλιο,σημειώνοντας,σαν σε παρένθεση και με δύο λόγια,τη φωλιά του πουλιού,αυτού του πετούμενου που γεφύρωσε το χρόνο φυσικά κι έντεχνα σαν ποίημα?
Οι σκέψεις που διατυπώνω για την ποιητική πλευρά της ανασκαφής,όσο και αν εκφράζονται από έναν ανασκαφέα με πολύχρονη πείρα,χρειάζονται την επικύρωση από έναν ποιητή.Οι ποιητές όμως δεν μιλούν.Καμιά φορά γράφουν ποιήματα και για αρχαιολογικά ευρήματα-ο Παλαμάς για μια επιτύμβια στήλη του Κεραμεικού,ο Σεφέρης για ένα πήλινο κεφάλι ειδωλίου,τον γνωστό "βασιλιά της Ασίνης".Συχνά και στον Ελύτη ξεπηδά μέσα σ'ένα στίχο κάποια γυναίκα μιας θηραϊκής τοιχογραφίας ή ο πρίγκιπας των κρίνων.Σιωπηλά προσβλέπει ένας κούρος από ένα χάσμα σαν τη σπηλιά του Ιδαίου Άντρου,πάνω από το οροπέδιο της Νίδας,σαν σε λίμνη,σε ένα κολάζ του Ελύτη από την εύγλωττη ακόμη και στον τίτλο συλλογή του Ο Κήπος με τις Αυταπάτες.Κλασσικό είναι βέβαια το ποίημα του Καβάφη "Εν τω μηνί Αθύρ":

Με δυσκολία διαβάζω στην πέτρα την αρχαία.
"Κύ[ρι]ε Ιησού Χριστέ". Ένα "Ψυ[χ]ήν" διακρίνω.
"Εν τω μη[νί] Αθύρ" "Ο Λεύκιο[ς] ε[κοιμ]ήθη".
Στη μνεία της ηλικίας "Εβί[ωσ]εν ετών",
το Κάππα Ζήτα δείχνει που νέος εκοιμήθη.
Μες στα φθαρμένα βλέπω "Αυτό[ν]...Αλεξανδρέα".
Μετά έχει τρεις γραμμές πολύ ακρωτηριασμένες.
Μα κάτι λέξεις βγάζω- σαν δ[ά]κρυα ημών","οδύνην",
κατόπιν πάλι "δάκρυα", και "[ημ]ίν τοις [φ]ίλοις πένθος".
Με φαίνεται που ο Λεύκιος μεγάλος θ'αγαπήθη.
Εν τω μηνί Αθύρ ο Λεύκιος εκοιμήθη.

Πρόκειται αναμφίβολα για τον ωραιότερο σχολιασμό μιας αρχαίας επιγραφής,όπως δηλώνει σύσσωμη η καβαφική κριτική,όμοιο της οποίας δεν κατάφερε ποτέ να κάνει ούτε και ο επιφανέστερος επιγραφολόγος,άλλη μια επικύρωση της φτώχειας των εκφραστικών μέσων της επιστήμης μπροστά στη μαγεία της ποίησης.

Γιάννης Σακελλαράκης
εκδ.Ίκαρος

Αγέλαστος Πέτρα

Δελφοί,το ιερό των χρησμών

Θυμάμαι κεντρικό τον ομφαλό της γης στο βάθος του άδυτου ναού,κάτω από τον ουρανό μιας άλλης,εσωτερικής,ναόσχημης κατασκευής.Θυμίζω δίπλα του την ύπαρξη του χρυσού αγάλματος του Απόλλωνα αλλά και του τάφου του Διονύσου.Λίγο πιο μπροστά βρίσκεται το μαντικό χάσμα των αναθυμιάσεων,με την Πυθία καθισμένη πάνω στον τρίποδα.Λένε πως η μάντισσα έπεφτε σε έκσταση μασώντας φύλλα δάφνης,που φύτρωνε δίπλα της,μέσα στο άδυτο,πως έβγαζε φθόγγους ακατάληπτους,ψελλίσματα,άναρθρες κραυγές.Οι ιερείς άκουγαν,κατέγραφαν και συνέθεταν το χρησμό,άλλοτε έμμετρα,άλλοτε πεζά.Λένε πως η πρώτη Σίβυλλα λεγόταν Ηροφίλη,άλλοι μιλούν για τρεις μάντισσες.Άλλοι λένε πως η Πυθία ήταν νέα παρθένα,άλλοι τη θέλουν να έχει περάσει τα πενήντα.Λένε πως η Πυθία μάντευε πρώτα μία φορά το χρόνο,στα γενέθλια του Απόλλωνα,και αργότερα,μία φορά το μήνα,μόνο όμως εννιά φορές το χρόνο.Η μαντική δύναμη έπαυε τους τρεις μήνες της απουσίας του θεού.Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το νερό έπαιζε βασικό ρόλο στη λατρεία,όμως τα υδραυλικά συστήματα που διακριβώθηκαν ανασκαφικά κάτω από το άδυτο,δεν προδίδουν τα μυστικά τους.Ακόμη και ο πολυγραφότατος Πλούταρχος,που χρημάτισε και ιερέας στον ναό του Απόλλωνα,δίνει λίγες πληροφορίες,κι αυτές για τους χρόνους της παρακμής,τον 2ο αιώνα μ.Χ.

Το χρησμογραφείο του ναού του Απόλλωνα κάηκε στην καταστροφή του 373 π.Χ.Ούτε και σώθηκαν βέβαια τα αρχεία του ναού,που ξαναγράφτηκαν από τον Αριστοτέλη και τον ανιψιό του Κλεισθένη για να τεκμηριώσουν την τεράστια φήμη του μαντείου και του ιερού στην αρχαιότητα.Η επιστημονική έρευνα όμως έχει καταδείξει τη μεγάλη ηθική ακτινοβολία του μαντείου.Τουλάχιστον στα δημιουργικά χρόνια της αρχαίας Ελλάδας,στην αρχαϊκή εποχή,οι δελφικοί χρησμοί ήταν ένα καίριο μέσο για τον κατευνασμό των ελληνικών αλλά και των ανθρώπινων παθών.Ο Απόλλωνας συμβούλευε έμμεσα ή άμεσα τη μετριοπάθεια και την ταπεινοφροσύνη.Χαρακτηριστική είναι η ιστορία ενός πλούσιου Θεσσαλού που πρόσφερε μια εκατόμβη στους Δελφούς κι ενός φτωχού Ερμιονέα που όλη του η περιουσία ήταν ένας μικρός τορβάς με κριθάρι,από το οποίο έριξε στον βωμό τόσο μόνο όσο μπορούσε να πιάσει το χέρι.Η Πυθία χαρακτήρισε την προσφορά του Ερμιονέα πιο αρεστή στο θεό.Όταν όμως ο Ερμιονέας έσπευσε να αδειάσει τον τορβά του στον βωμό,η Πυθία δίδαξε πως η δεύτερη πράξη δεν αποτελούσε εκδήλωση ευλάβειας αλλά ήταν κυρίως επιδεικτική,για την απόσπαση ακόμη μεγαλύτερου επαίνου.

Γιάννης Σακελλαράκης

Η Ποιητική της Ανασκαφής

εκδ.Ίκαρος

ανασκάπτοντας το παρελθόν

hand with fir cone-escher

Ο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

Τα χρυσά της αιωνιότητας σκεύη δεν τα βρήκα.

Όμως όχι:

δεν υπήρξα γραφειόσαυρος

αλλά

χαραυγή...

Νίκος Καρούζος

Ως ανθρωπιστική επιστήμη η αρχαιολογία διερευνά καθετί που αφορά τον άνθρωπο και την περαστική ζωή του.Σ'ένα αρχαίο σπίτι που σκάβεται μπορεί τα πάντα να έχουν συμβεί και ο ανασκαφέας είναι ταγμένος να τα ερμηνεύσει.Κύριο εφόδιο λοιπόν, είναι η κατά το δυνατόν γνώση των υλικών κατάλοιπων κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας,για την οποία δεν αρκούν κάποια στοιχεία από τις γνώσεις του αρχαιομέτρη στη χημεία, στη φυσική,στη γεωλογία,στη βοτανική,στη στατιστική ακόμη και στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.Αρχίζοντας από την τεχνογνωσία και περνώντας από την ιστορία της τέχνης,καλό θα είναι ο αρχαιολόγος να μην είναι άμοιρος των γνώσεων και άλλων θεωρητικών επιστημών,ακόμη και της ψυχολογίας.Γιατί τελικός στόχος είναι η προσέγγιση κάποιας άγνωστης ανθώπινης ψυχής.Δεν μπορεί κανείς να είναι καλός αρχαιολόγος αν δε φλέγεται για τη ζωή.Ακόμα και από τη φιλοσοφία διδάσκεται ο αρχαιολόγος τον στοχασμό του κόσμου.

Τα προσόντα του καλού αρχαιολόγου δεν μπαίνουν σε σειρά.Φυσικά και δεν είναι πάλι δυνατόν ένας ερευνητής να αντιπαθεί την έρευνα,να μη θέλγεται από έναν λαβύρινθο προβληματισμών,αναζητώντας τη διέξοδο με το δικό του νήμα.Οι Γραφές είναι σχετικά σαφείς:"ο ζητών ευρήσει και τω κρούοντι ανοιγήσεται".Κι όμως, γνώρισα κάποιους αρχαιολόγους στη ζωή μου που περίμεναν-δυστυχώς γι'αυτούς,μάταια-το μεγάλο εύρημα να τους πέσει απ'τον ουρανό,και ίσως γι'αυτό δεν αξιώθηκαν κανένα.Τι ατυχία,αφού δε νοιάστηκαν για την έρευνα,είδαν δηλαδή την εργατικότητα, άλλο ένα προσόν του καλού αρχαιολόγου,σαν κατάρα.Όπως αυτοί που μετονόμασαν την εργασία σε δουλειά,σκεπτόμενοι φυσικά τη δουλεία.Προφανώς έτσι μετέφρασαν τη θεία εντολή στους Πρωτόπλαστους "εν τω ιδρώτι του προσώπου σου φαγείν τον άρτο σου".Οι άλλοι όμως είδαν την εργασία σαν ευχή, ίσως από την αισιοδοξία που αποπνέει η δημιουργία,η οποία βλέπει το μισοάδειο ποτήρι μισογεμάτο.Και φυσικά θεώρησαν την εργασία αναγκαιότητα...

απόσπασμα από το βιβλίο του αρχαιολόγου Γιάννη Σακελλαράκη

"Ανασκάπτοντας το παρελθόν",σελ.37-38

εκδ.Ίκαρος 2006

Στην Αθήνα οι Φαραώ...

Από τις 16 Μαίου θα εκτίθενται μόνιμα 1.150 σπάνια πολύτιμα αντικείμενα της αιγυπτιακής συλλογής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Το "θησαυροφυλάκιο" με τις αιγυπτιακές αρχαιότητες άνοιξε το ΕΑΜ,για να διαλέξει ποιους από τους πολύτιμους θησαυρούς του θα παρουσιάσει στο κοινό του.Δύσκολη επιλογή,αφού η αιγυπτιακή συλλογή του ΕΑΜ διαθέτει περίπου 6.000 αντικείμενα και,δικαίως,θεωρείται μία από τις σημαντικότερες στον κόσμο.Από αυτά θα εκτεθούν μόνιμα τα 1.150,σχεδόν τετραπλάσια σε αριθμό από εκείνα που παρουσιάζονταν στο ΕΑΜ μέχρι και το 2002,οπότε ξεκίνησε να δουλεύεται το νέο εκθεσιακό του πρόγραμμα.Για δύο ολόκληρα χρόνια,αρχαιολόγοι και συντηρητές κυκλοφορούσαν ανάμεσα σε πορτρέτα Φαγιούμ και μούμιες,ειδώλια και στήλες,αγάλματα και σκαραβαίους.Όσο κι αν τους θάμπωνε ο αιγυπτιακός χρυσός,έψαχναν να βρουν τα ευρήματα εκείνα που θα ενημέρωναν πληρέστερα το κοινό για τα μυστικά του αιγυπτιακού πολιτισμού."Πολλά από τα έργα που θα εκτεθούν παρουσιάζονται για πρώτη φορά",λέει η αρχαιολόγος κ.Νάγια Δαλακούρα,διευκρινίζοντας ότι "δόθηκε έμφαση στη χρηστικότητα,στη λειτουργία των αντικειμένων,καθώς θέλαμε να εξερευνήσουμε περισσότερο τη σχέση αυτών με την καθημερινότητα των αρχαίων Αιγυπτίων.Δεν τα αντιμετωπίσαμε δηλαδή μόνο ως έργα τέχνης".Οι εκπλήξεις που περίμεναν τους ειδικούς ήταν πολλές,αφού κάποια από τα ευρήματα της συλλογής δεν είχαν μελετηθεί ποτέ,"αλλά και όσα απ'αυτά είχαν μελετηθεί στο παρελθόν,τώρα μελετήθηκαν εκ νέου",σύμφωνα με την αρχαιολόγο που είχε και την επιμέλεια,την κ.Ελένη Τουρνά.Μία μόνο από τις εκπλήξεις αυτές ήταν και η τελική μορφή που έλαβε μια μικρή άμορφη μάζα από κλωστές και χάντρες,που ουδείς μέχρι τότε γνώριζε τι ήταν.Όταν σταδιακά η συντηρήτρια κ.Αλεξάνδρα Κωτσάκη άρχισε να ξετυλίγει τον...μίτο,κατάλαβε ότι επρόκειτο για μια εξαιρετικής τέχνης και τεχνικής ποδιά που έραβαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πάνω από τα σάβανα των νεκρών.[...]

"Η ποδιά διασώζει ακόμη την αυθεντική κλωστή!" λέει η κ.Κωτσάκη.Πριν το τελικό ρετούς και την έκθεση στην προθήκη,βρίσκεται στερεωμένη σ'ένα τραπέζι με χιλιάδες καρφίτσες ανάμεσα στις οπές που δημιουργούν οι χάντρες από υαλόμαζα και φαγεντιανή,σχηματίζοντας στο κέντρο έναν ιπτάμενο σκαραβαίο.Εκτός από αυτή θα εκτεθεί ακόμη μία νεκρική ποδιά,ενώ κοντά στις συγκεκριμένες θα παρουσιαστεί κι ένα ταφικό κιβώτιο του ιερέα του θεού Μοντού,Παντιχόρ,το σχήμα του οποίου παραπέμπει στον τύπο των ναών της Κάτω Αιγύπτου.

Από την Προδυναστική μέχρι και τη Ρωμαϊκή Εποχή(4000π.Χ-4ος μ.Χ)χρονολογούνται τα ευρήματα που θα εκτίθενται στις δύο αίθουσες του ισογείου του ΕΑΜ."Η έκθεση είναι διαρθρωμένη χρονολογικά αλλά κάθε χρονολογική ενότητα υποδιαιρείται επίσης σε θεματικές ενότητες-λατρεία,δοξασίες,θρησκεία,καθημερινή ζωή,ταφικά έθιμα.Ωστόσο,υπάρχουν και κάποιες αυτόνομες εκθεσιακές ενότητες,με θέμα τη γραφή,τη μουσική,τους θεούς και τους σκαραβαίους",επισημαίνει η κ.Δαλακούρα.

Σε περίοπτη θέση,όπως άλλωστε αρμόζει σε μια πριγκίπισσα-ιέρεια,θα βρίσκεται το μικρό χάλικινο άγαλμα της Τακουσίτ.Η Τακουσίτ ή Τα(που σημαίνει "Αιθιοπίς")ήταν κόρη του μεγάλου αρχηγού της λυβικής φυλής Ακανού Β'.Το άγαλμά της που χρονολογείται στον 7οπ.Χ αιώνα βρέθηκε το 1880,στις ανασκαφές του λόφου Κομ-Τουρουγκά,κοντά στη λίμνη Μαρεώτιδα,νοτίως της Αλεξάνδρειας.Πλησίον της Τακουσίτ θα υπάρχουν κλειστοί σαρκοφάγοι με μούμιες θνητών,αλλά και μούμιες ζώων(κροκόδειλοι,γάτες,φίδια).

Βεβαίως όλα αυτά θα πλαισιώνονται από επεξηγηματικά κείμενα και εποπτικό υλικό,για τη σύνταξη των οποίων μάλιστα εκπονήθηκε ειδική έρευνα κοινού,ενώ ήδη ετοιμάζονται τα εκπαιδευτικά προγράμματα με θέμα τα ταφικά έθιμα στην αρχαία Αίγυπτο για τους μικρούς θιασώτες του αιγυπτιακού πολιτισμού.[...]

Τι άλλο θα δούμε...

-Περίβλημα μούμιας που περιέχει τη μούμια του Νεσπακασούτι,επικεφαλής υμνωδού στο ναό του θεού Μιν της πόλης Αχμίμ,της Μέσης Αιγύπτου.Διαδοχικές στρώσεις γύψου και λινών ταινιών εμποτισμένες με κόλλα.Τρίτη Μεταβατική Περίοδος,περ,1070-712π.Χ.

-Επιτύμβια αναθηματική στήλη του ζεύγους Μερού και Μερερού.Μέσο Βασίλειο,περ,2040-1640π.Χ.

-Ξύλινη ταφική στήλη με παράσταση της ψάλτριας του θεού Άμμωνα,Ταπερέτ,σε στάση λατρείας προς το θεό Ρα-Χοράχτι και τη θεά Μαάτ.Τρίτη Μεταβατική Περίοδος,21η δυναστεία περ,1070-712π.Χ.

από την Αλεξάνδρα Ράπτη

ανασκαφή

Ως ιστορική επιστήμη,η αρχαιολογία, ασχολείται όχι μόνο με την παρουσία του ανθρώπου στο παρελθόν,αλλά και με την ανασύνθεση γενικά της νοητικής εικόνας αυτού του παρελθόντος.Την εικόνα αυτή όπου απεικονίζεται η ζωή του ανθρώπου και ο πολιτισμός του,κατασκευάζουν οι αρχαιολόγοι βασισμένη στις πηγές και τα δεδομένα των ανασκαφών και ακολουθώντας ορισμένη επιστημονική οπτική και μεθοδολογία.Η αρχαιολογία είναι πορεία προς τη γνώση,η οποία περιέχεται στο "αντικείμενο"(= κάθε μορφής υλικό κατάλοιπο του παρελθόντος),δεν περιορίζεται δηλαδή στην αποκάλυψη,περιγραφή,ταξινόμηση των "αντικειμένων",αλλά προχωρεί από τη φαινομενική τους όψη προς την ουσιαστική σύλληψή τους.Προσπαθεί να χρησιμοποιήσει την "επιστημονική εξήγηση" μέσα στο ευρύ πεδίο της ανθρώπινης ιστορίας και μ'αυτόν τον τρόπο να εξερευνήσει συστηματικά την οργάνωση και την εξέλιξη του πολιτισμού,καθώς και τους παράγοντες των μεταβολών του.Είναι προφανές ότι για να εκπληρωθεί ο στόχος αυτός της αρχαιολογίας,υπάρχει ανάγκη στέρεης θεωρητικής βάσης.

Θέμελης