ΠΕΡΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΣΤΑΤΟΥΣ-ΑΛΑΙΝ ΝΤΕ ΜΠΟΤΤΟΝ

ΤΡΑΓΩΔΙΑ

1.

Ο φόβος της αποτυχίας θα ήταν λιγότερο έντονος μάλλον,αν δεν ξέραμε πόσο άσπλαχνα τη βλέπει και την ερμηνεύει πολύς κόσμος.Δυστυχώς όμως,αυτός ο τρόμος για τις υλικές επιπτώσεις της επιτείνεται,επειδή τρέμουμε και την αρνητική αντιμετώπιση των γύρω μας,που προσδίδουν με τρομαχτική ευκολία στους αποτυχημένους τη ρετσινιά του "άχρηστου"-η οποία δηλώνει ανάλγητα όχι μόνο ότι έχεις ηττηθεί,αλλά και ότι έχεις εκπέσει κάθε δικαιώματος να σε συμπονέσουν για την ήττα σου. Είναι μάλιστα τόσο φανερή η μνησικακία στις περισσότερες συζητήσεις που ακούμε για τον ξεπεσμό κάποιου,ώστε μπορούμε να φανταστούμε ότι ακόμη και οι πρωταγωνιστές πολλών έργων τέχνης-ο Οιδίπους,η Αντιγόνη,ο Ληρ,ο Οθέλλος,η Έμμα Μποβαρύ,η Άννα Καρένινα,η Έντα Γκάμπλερ ή η Τες-θα έβγαιναν στραπατσαρισμένοι από αυτή τη διαδικασία,αν η ζωή τους γινόταν θέμα συζήτησης ενός στενού κύκλου συναδέλφων ή παλαιών συμμαθητών.Αλί και τρισαλί δε, στην περίπτωση που θα τους περιλάμβαναν οι εφημερίδες:

Οθέλλος: "ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ ΔΟΛΟΦΟΝΕΙ ΚΟΡΗ ΒΟΥΛΕΥΤΗ ΑΠΟ ΕΡΩΤΑ"

Κυρία Μποβαρύ: "ΚΑΤΑΧΡΕΩΜΕΝΗ ΑΠΙΣΤΗ ΓΛΙΤΩΝΕΙ ΜΕ ΑΡΣΕΝΙΚΟ"

Οιδίπους: "ΤΟ ΣΕΞ ΜΕ ΤΗ ΜΑΜΑ ΤΥΦΛΩΝΕΙ"

Αν μας φαίνονται ανάρμοστα αυτά τα πιθανά πρωτοσέλιδα,αιτία είναι ότι έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε πως πρόκειται για πολύ πιο περίπλοκες ιστορίες και ότι τους αξίζει εκ φύσεως μια στάση νηφάλια κι ευλαβική,κι όχι εντυπωσιοθηρική και καταδικαστική προσέγγιση που τόσο συχνά επιφυλάσσουν στα θύματά τους οι εφημερίδες.

Η αλήθεια όμως είναι ότι τα συγκεκριμένα πρόσωπα δεν έχουν κάτι που να τα καθιστά αναπόφευκτα αντικείμενο ενασχόλησης και σεβασμού.Είναι θρυλικά παραδείγματα αποτυχίας και,αν μας φαίνονται ανώτερα πλάσματα,αυτό δεν οφείλεται τόσο στις ατομικές τους ιδιότητες όσο στον τρόπο με τον οποίο μας έχουν διδάξει να τα προσεγγίζουμε εκείνοι που τα επινόησαν ή αφηγήθηκαν την ιστορία τους.Υπάρχει μάλιστα μια μορφή τέχνης,η οποία από καταβολής της,έχει προσηλωθεί ολόψυχα στην αφήγηση περιστατικών τρανής αποτυχίας,χωρίς ποτέ να καταφεύγει στο χλευασμό ή στην επίκριση.Το μεγάλο επίτευγμά της είναι ότι,αν και δεν απαλλάσσει κανέναν από τις ευθύνες του για τις πράξεις του,προσφέρει σε όλους αυτούς που εμπλέκονται κάποια συμφορά-ατιμασμένους πολιτευτές,φονιάδες,χρεοκοπημένους,ψυχαναγκαστικούς-τη συμπόνια που ναι μεν οφείλεται σε κάθε ανθρώπινο πλάσμα,αλλά σπάνια αποδίδεται.

2.

Η τέχνη της τραγωδίας γεννήθηκε στα θέατρα της αρχαίας Ελλάδας τον 6ο αιώνα π.Χ. και παρακολουθούσε έναν ήρωα,συνήθως επιφανούς καταγωγής,βασιλιά ή διάσημο πολεμιστή,να ξεπέφτει από την ευμάρεια και την επιδοκιμασία στην ανέχεια και στο όνειδος,λόγω κάποιου δικού του σφάλματος.Τα καθέκαστα εξιστορούνταν με τέτοιο τρόπο,ώστε οι θεατές να οδηγούνται στο σημείο από τη μια να διστάζουν να καταδικάσουν τον ήρωα για αυτά που του είχαν ενσκήψει και από την άλλη να παραδέχονται συγκαταβατικά ότι θα ήταν εύκολο μια μέρα να τσακιστούν κι αυτοί από κάποια παρόμοια συγκυρία,αν ο μη γένοιτο τύχαινε στους και στους ίδιους.Η τραγωδία τους ωθούσε να θλίβονται που είναι τόσο δύσκολο να ζεις καλά και να φέρονται με ταπεινότητα σε όποιον δεν τα είχε καταφέρει.

Αν ή εφημερίδα με το λεξιλόγιό της για διεστραμμένους,ανώμαλους,αποτυχημένους και άχρηστους αποτελεί ακραία εκδοχή των πιθανών αντιλήψεων,τότε η τραγωδία βρίσκεται στον αντίποδα-γιατί εμπεριέχει την απόπειρα να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στους ενόχους και σε αυτούς που φαίνονται άμεμπτοι,αμφισβητεί τις καθιερωμένες απόψεις μας περί ατομικής ευθύνης και δείχνει μέσα από μια ευλαβική ψυχογραφία πώς γίνεται να φτάνει κάποιος στην ατίμωση,χωρίς την ίδια στιγμή να στερείται το δικαίωμά του να τον ακούσουν.

3.

Τον πυρήνα των συστατικών μιας πετυχημένης τραγωδίας επιχείρησε να τον προσδιορίσει ο Αριστοτέλης στην Ποιητική(περ.350 π.Χ.).Χρειαζόταν,έλεγε,ένας κεντρικός χαρακτήρας.Η πλοκή έπρεπε να εκτυλίσσεται σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, και αναμενόμενα η μεταστροφή της τύχης του "πρέπει να φέρη μεταβολήν όχι εις επιτυχίαν από δυστυχίαν" αλλά βέβαια "από δυστυχίαν εις ευτυχίαν".

Υπήρχαν όμως και δύο άλλες προϋποθέσεις,πολύ πιο δηλωτικές.Ο τραγικός ήρωας έπρεπε να είναι πλάσμα καθημερινό,άνθρωπος ούτε ιδιαίτερα καλός ούτε ιδιαίτερα κακός,συνηθισμένος από πλευράς ήθους,που θα συνδύαζε πολλά θετικά χαρακτηριστικά με ορισμένα μειονεκτήματα ,π.χ. μια ροπή στην περηφάνια,στην στοργή ή στον παρορμητισμό.Αυτό το πρόσωπο λοιπόν,θα διέπραττε κάποιο θεαματικό σφάλμα,όχι επειδή βαθιά μέσα του ήταν κακόβουλο,αλλά λόγω της αμαρτίας,όπως την αποκαλούσε ο Αριστοτέλης,δηλαδή μιας κακής εκτίμησης,μιας προσωρινής τύφλωσης,ή επειδή τα γεγονότα ή τα συναισθήματά του ξέφευγαν από τον έλεγχό του.Και από το σφάλμα αυτό θα απέρρεε μια φριχτή περιπέτεια,αντιστροφή της τύχης του,και στην πορεία ο ήρωας θα έχανε καθετί που του ήταν πολύτιμο και θα πλήρωνε,κατά πάσα πιθανότητα,με τη ζωή του.

Το φυσικό συναίσθημα που θα καταλάμβανε τους θεατές μιας τέτοιας ιστορίας θα ήταν οίκτος για τον ήρωα και φόβος από την ταύτιση μαζί του.Η τραγωδία θα μας δίδασκε να μην υπερτιμούμε την ικανότητά μας να ξεφεύγουμε από τη συμφορά,ενώ την ίδια στιγμή θα μας ωθούσε να νιώσουμε συμπόνια γι'αυτούς που έχουν υποστεί τις συνέπειές της.[...]

[4,5]

6.

Αν η τραγωδία μας βοηθά να νοιαζόμαστε σε βαθμό ασυνήθιστο για τον ξεπεσμό κάποιου που μας είναι άγνωστος,αυτό οφείλεται στο ότι μας ωθεί να αντιληφθούμε τα αίτια της αποτυχίας του.Καθώς μαθαίνουμε περισσότερα για την περίσταση,αναγκαστικά την κατανοούμε καλύτερα και είμαστε σε θέση να συγχωρούμε ανάλογα.Η τραγωδία μας οδηγεί περίτεχνα να βαδίσουμε στα χνάρια του ήρωα,να διατρέξουμε την αδιόρατη και συχνά αθώα πορεία που συνδέει την ευημερία με την πτώση του,και να δούμε εκ των έσω την παράλογη σχέση μεταξύ προθέσεων και αποτελεσμάτων.Έτσι είναι αδύνατον να διατηρήσουμε το αδιάφορο ή εκδικητικό ύφος που θα παίρναμε ίσως αν διαβάζαμε στην εφημερίδα το σκελετό του ίδιου αφηγήματος.[...]

7.

Τα τραγικά έργα λοιπόν,ανεξάρτητα από τη μορφή τους,μας φέρνουν στον αντίποδα της στάσης που υπονοείται από το πρωτοσέλιδο "Καταχρεωμένη άπιστη γλιτώνει με αρσενικό".Μας εμπνέουν τη διάθεση να εγκαταλείψουμε την υπεραπλουστευμένη στην καθημερινότητά μας θεώρηση της αποτυχίας και της ήττας,και μας καθιστούν πιο γενναιόδωρους όταν αναλογιζόμαστε την αφροσύνη και τα ανομήματα που επιχωριάζουν στην ανθρώπινη φύση.

Ένας κόσμος στον οποίο οι άνθρωποι θα είχαν αφομοιώσει τα διδάγματα που συνάγονται από τα τραγικά έργα τέχνης θα ήταν οπωσδήποτε κόσμος στον οποίο οι συνέπειες της όποιας αποτυχίας μας θα έπαυαν να μας στιγματίζουν τόσο ανελέητα.

απόσπασμα από το κεφάλαιο "τραγωδία" που εμπεριέχεται στο βιβλίο του Αλαίν ντε Μποττόν,"περί του κοινωνικού status". Eκδ.Πατάκη 2004.μτφρ.Γιάννης Ανδρέου.